De Hoflandergeest in Beverwijk/Heemskerk vanaf 2500BC tot 1200AC
Langs de kust ontstonden er zo’n 5000 jaar geleden de eerste strandwallen door eb- en vloedwerking van de zee. Zeewater stroomde het land binnen via grote zeegaten met als gevolg een enorm waddengebied langs de kust. Naarmate de zee minder toegang kreeg, viel het land langzaam droog. Grote riviermondingen ontstonden langs de strandwallen. In onze regio ten oosten en noorden van Beverwijk en Heemskerk; het Oer-IJ estuarium, uitmondend in zee bij Castricum.
afb. 1: Ontwikkeling van het Oer-IJ vanaf 2500 voor Christus (links) tot 1000 voor Christus.
Gedurende de Vroege Bronstijd (ongeveer 2000 jaar voor Christus) is de strandwal waarop de geest Hofland ligt, ontstaan. Door aanlandige wind werden de zogenoemde Oude Duinen gevormd. Een geest is het hoogst gelegen deel van dergelijke oude duinen, dus feitelijk de duintop. De geest Hofland is zo’n oude duintop. Wie vanaf de Beneluxlaan richting Heemskerk gaat, kan op de Duitslandlaan merken dat de weg omhoog glooit. Hier kan men dus de hoger gelegen geestgrond nog altijd goed onderscheiden van het lager gelegen gebied.
afb.2: De Duitslandlaan in Heemskerk. In de richting van Heemskerk glooit de weg omhoog de geestgrond op.
Een hoog gelegen geest bood uiteraard de meeste bescherming tegen water. Mensen woonden aan de rand van die geesten en legden er hun akkers op aan. De oudste sporen rond Park Overbos dateren uit de Midden Bronstijd (rond 1200 voor Christus). Deze sporen bestaan uit een akkerlaag die bij het graven van de vijvers aan de Laan der Nederlanden -bij de kinderboerderij- in de jaren zeventig van de vorige eeuw gevonden werd. Ook in 2004 bij een onderzoek aan de Hoogdorperweg werden sporen van een Vroege-IJzertijd / Midden-Bronstijd akker aangetroffen.
afb. 3: Sporen van een akkerlaag uit de Vroege-IJzertijd / Midden-Bronstijd (Hoogdorperweg 2004).
Van IJzertijd-akkers (zo rond 500 voor Christus) zijn meer sporen aangetroffen op de geest Hofland. In de jaren negentig werden meerdere keren eergetouw-krassen waargenomen. Dit gebeurde tijdens de vernieuwing van rioleringen en tijdens de aanleg van de vijvers rond het park aan de Hoflanderweg en rond Overbos. Opvallend was dat de ploegsporen veelal in oostelijke richting liepen. Als het ware de helling af. Mogelijk had dit met de afwatering te maken.
afb.4a & 4b: Sporen van een IJzertijd akker met eergetouwkrassen aan de Hoogdorperweg nabij de Lichtboei in de jaren negentig.
afb.4a & 4b: Sporen van een IJzertijd akker met eergetouwkrassen aan de Hoogdorperweg nabij de Lichtboei in de jaren negentig.
afb.5: IJzertijd-akker op de geest Hofland nabij Sporthal de Walvis eind jaren negentig.
Sporen van daadwerkelijke bewoning uit de Brons- en IJzertijd zijn niet gevonden. Vaak is het lastig om iets te zeggen over bewoning, omdat de kijkgaatjes voor de archeologen te klein zijn. Ook is het landschap teveel aan verandering onderhevig geweest. Denk daarbij aan stuivend duinzand, erosie en grote lokale hoogteverschillen die later weer zijn afgevlakt of opgevuld met hetzelfde duinzand. Ook vondstmateriaal zoals aardewerk, vuursteen of bot is schaars, en metaal vindt men al helemaal zelden. In 1993 zijn in Park Overbos wel enkele IJzertijd-scherfjes, wat botjes en een stuk hout met duidelijke kapsporen aangetroffen.
afb.6: Een vuurstenen schrabber uit de Midden-Bronstijd (Hoogdorperweg 2004).
afb.7: Een wandscherf uit de Midden-Bronstijd met een met vingerindrukken versierde stafband (Hoogdorperweg 2004).
In de Vroege Middeleeuwen (vanaf ca. 500 na Christus) zijn op de hogere gelegen delen van de oude duinen wegen ontstaan. De oudste wegen op de geest Hofland zijn de Hoflanderweg en de Hoogdorperweg. Ze liepen feitelijk om de gehele, langgerekte geest heen. Afgezien van behoorlijk wat moderne onderbrekingen zijn deze wegen om de geest nog goed te volgen op de kaart.
afb. 8: Schematische weergave van de strandwal met daarop de Hoflander- en de Heemskerkergeest.
a: Sint Agathenkerke
b: Heemskerk
1: Hoflanderweg
2: Hoogdorperweg
afb.9: De omtrek van de geest Hofland is bij benadering weergegeven op de huidige plattegrond van Beverwijk en Heemskerk.
Vanuit deze wegen zijn de oude duinen rond deze tijd als percelen verkaveld, daarmee geboorte gevend aan de zogenoemde ”geestgronden”. De naam Hofland is hiervan afkomstig. De precieze oorsprong omtrent de verkaveling is niet helemaal helder. Een en ander kan zijn voortgevloeid uit het koningsgoed Adrichem dat een veel groter gebied omstreek dan alleen deze geestgronden. Feit is wel dat aan het zuidelijke uiteinde van de geest Hofland een dorpje ontstond met de naam Sint Agathenkerke. Deze plek is in onze tijd bekend als De Kerkbuurt in Beverwijk.
afb.10: De kerkbuurt in Beverwijk, ontstaan als Sint Agathenkerke aan de zuidpunt van de geest Hofland.
Aan het eind van de vroege Middeleeuwen (ca 1000 na Christus) verandert het landschap. Aan de kust ontstaan de duinen zoals we die nu kennen door langdurige verstuivingen. We noemen ze daarom de Jonge Duinen. Het stuifzand reikte tamelijk ver. Het wordt bij opgravingen in Beverwijk vaak als een duidelijke zandlaag bovenop het oude duin aangetroffen.
afb. 11. Een profiel waar de opbouw van de grondlagen duidelijk is te zien. Zoals hier bij een onderzoek iets ten noorden van de geest aan de Van Riemsdijklaan in Beverwijk in 2005. De donkere grondlaag ter hoogte van het bordje is een Bronstijd-akkerlaag.
De geest Hofland is in gebruik gebleven voor landbouw en veeteelt. Het maakte in de Middeleeuwen deel uit van de Curtis Hofland. Aan het hoofd van een Curtis – ook domeinhof genoemd- stond een landheer (de vroon) die horigen in dienst had om het (vroon)land te verbouwen. De vroon was in dienst van de graaf en bestuurde namens die graaf het gebied vanuit een centraal gelegen boerderij. De horigen voorzagen in hun eigen levensonderhoud maar waren verplicht een deel van de oogst af te staan. De centraal gelegen boerderij van de Curtis lag in of in de buurt van het dorp Sint Agathenkerke.
afb.12: Weergave van hoe een centrale boerderij van een domeinhof er in de Middeleeuwen uit zou hebben kunnen gezien. De plek is enigszins verdedigbaar. Behalve het verblijf van de vroon is er sprake van dienstgebouwen en een kapel.
In 1204 werd deze centrale boerderij verwoest tijdens de Loonse Oorlog. In de jaren ’ 90 van de vorige eeuw werd de opvolger ontdekt nabij het station Heemskerk. Het vroonland werd tot 1248 van daaruit bestuurd.
afb.13: De opvolger van de centrale boerderij in Sint Agathenkerke bevond zich in het huidige Heemskerk. In de jaren ‘90 van de vorige eeuw werd de plek ontdekt op luchtfoto’s. Hier is de lokatie weergegeven op het huidige stratenpatroon vlakbij station Heemskerk.
Vanaf 1248 wordt het Hofland opgesplitst als de graaf het land verkoopt aan ridders. Evenwijdig aan de geest Hofland verschijnen er in de loop van de dertiende eeuw diverse kastelen zoals Adrichem, Oosterwijk, Meerestein en Oud Haerlem. Bewoning om de geest bleef bestaan. Kleine nederzettingen breidden zich vanaf de late Middeleeuwen uit tot buurschappen zoals Hoogdorp en Sint Agathenkerke, dat later Beverwijk zou gaan heten.
Tekst:
Michel Tuin
Stichting Historische Archeologie www.s-h-a.nl
Met dank aan Jos Kleijne & Jean Roefstra
Afbeeldingen:
afb.1 uit: Ruijter (et al) – Oerij voorbij het verleden – culturele planologie van het Oerij – Provincie Noord Holland, 2005
afb.2: M Tuin
afb.3, 6 & 7 uit: Archeologisch opgravingen aan de Hoogdorperweg te Heemskerk – Hollandia reeks 24 – 2004
Afb.4a,b, 13: J. Roefstra
afb.5: W. van de Bos
afb.8: M. Tuin naar Roefstra
afb.9: Googlemaps, bewerkt
afb.10,12: Archief SHA
afb.11: ADC
Literatuur:
Berg, G vd: Hollandia reeks 16 – Archeologisch vooronderzoek Meerestein, 2003
Roefstra, J. – Van curtis tot kasteel in: Ledenbulletin 26 van Historisch genootschap Midden Kennemerland.
Ruijter (et al) – Oerij voorbij het verleden – culturele planologie van het Oerij – Provincie Noord Holland, 2005
Vaars, JPL: Archeologisch opgravingen aan de Hoogdorperweg te Heemskerk – Hollandia reeks 24, 2004
Wijsenbeek, F: ADC Rapport 464 – Beverwijk Meerestein, 2005